Brottkast á Íslandsmiðum:

 Magnús Pálmi Örnólfsson 

Viðtöl við útvegsfólk

 
 

VANDAMÁLIР   

Erfitt hefur reynst að kanna og meta svo óyggjandi sé, hve stórum hluta sjávaraflans er kastað fyrir borð á fiskiskipum okkar. Frásagnir sjómanna og fréttaskýringar leiða á hinn bóginn líkur að því, að um verulegt magn sé að ræða, jafnvel tugþúsundir tonna af bolfiski, einkum þorski. Þorsteinn Pálsson sjávarútvegsráðherra segir að stærsta vandamálið í íslenskum sjávarútvegi í dag sé það að of miklum fiski sé hent[1]. Það má því ljóst vera að brýnt er að komast að rótum vandans. Hvers vegna er fiski hent ? Hvernig má það vera að umgengin um auðlindana sé með fyrrgreindum hætti?

Hagfræðingar hafa smíðað stærðfræðilegt líkan sem ætlað er að útskýra hvenær hagkvæmt sé að henda fiski. Líkanið gengur út á það að herma eftir ákvörðunarferli sjómanns með stærðfræðilegum aðferðum. Í raun getur maður ímyndað sér að ákvörðunarferlið fari þannig fram að sjómaður taki hvern fisk og vegi það og meti hvort hann hirði hann eða fleygi honum. Þessi rannsókn er brautryðjandaverk þannig að líkanið er ennþá á frumstigi en til að geta metið árangur þess starfs sem á undan er farið hefur farið fram umfangsmikil upplýsingavinna sem hann er mikilvægur hlekkur í. Þannig vega svör viðmælenda spyrjenda þungt þegar niðurstöður rannsóknarinnar liggja fyrir.    

INNGANGUR             

Markmiðið með viðtölunum var að afla upplýsinga til að geta varpað ljósi á brottkasthegðun útgerða. Samkvæmt undirliggjandi líkani ræðst hún af tilteknum áhrifaþáttum svo sem leiguverði kvóta, markaðsverði fisks og brottkastkostnaði. Hugmyndin var að kanna á hvort þessir þættir, sem stærðfræðilega hefur verið leitt út að hafi áhrif  á ákvörðum sjómanna um að kasta fiski, geri það í raun. Þær upplýsingar sem fengust úr viðtölunum verða því notaðar til að kanna gæði og forsendur líkansins.

Tilgangurinn var einnig sá að fá vísbendingu um í hve miklum mæli fiski er fleygt á Íslandsmiðum.            Hvernig nauðsynlegar upplýsingar eru fengnar frá úrtaki spilar lykilhlutverk í rannsókninni.  Við það verður að hafa í huga að brottkast er ólöglegt athæfi og við því liggja þungar fjársektir. Ennfremur hefur það verið fordæmt af almenningsálitinu.  Þessi staðreynd flækir upplýsingaöflun svo um munar þar sem þeir sjómenn sem spurðir eru munu hafa hag af því að mála vandamálið fegurri litum en tilefni er til. 

Það gera þeir fyrst og fremst til að forðast ákæru frá Fiskistofu en einnig til að hvítþvo þá dökku mynd sem dregin hefur verið af sjómannastéttinni í fjölmiðlum vegna slæmrar umgengni um auðlindina.  Vegna þessa getur vart talist ákjósanlegt að safna upplýsingum frá úrtaki með hefðbundum leiðum svo sem hringingum eða spurningalistum sem sendir eru til sjómanna.  Síðari leiðin hefur verið farin (Samstarfsnefnd, 1995) en gaf slæma raun þar sem svörun var minni en svo að hægt væri að vinna úr upplýsingunum með marktækum hætti.  Þvert á móti verður upplýsingaöflunin að byggjast á ítarlegum  og vel undirbúnum viðtölum þar sem traust ríkir milli spyrjenda og svarenda. 

Spyrjendur verða að geta treyst því að sjómaður segi satt og rétt frá og svarendur því að upplýsingarnar verði ekki notaðar gegn þeim, jafnvel stétt þeirra.  Til að þetta traust megi ríkja verður að brýna fyrir svarendum að upplýsingarnar sem þeir gefa séu trúnaðarmál og eingöngu safnað í vísindalegum tilgangi, til að betrumbæta núverandi hagfræðilíkön sem útskýra eiga brottkast. 

Vandasamt og tímafrekt er að taka og vinna niðurstöður upp úr umfangsmikilum og ítarlegum viðtölum, þannig að takmarka verður stærð úrtaksins við fáa einstaklinga.  Þetta verður að teljast löstur á rannsóknarfyrirkomulagi en honum má eyða með því vanda þeim mun meira valið á úrtakinu og upplýsingaöflun úr því.              

Ýmsar tilraunir hafa verið gerðar hér á landi undanfarin ár til að kanna og meta hve stóru hlutfalli sjávarafla sé kastað fyrir borð á fiskiskipum og berist aldrei að landi. Lítið hefur tekist að sanna með óyggjandi hætti í þeim efnum. Skipulagðar mælingar hafa gefið til kynna sterkar líkur á því að netabátar undir 30 tonnum komi ekki með allan afla að landi og með tölfræðilegum útreikningum hefur sérfræðingur

Hafrannsóknastofnunar leitt að því líkur að árið 1987 hafi togaraflotinn varpað allt að 13 þúsund tonnum af undirmálsfiski fyrir borð[2]. Skoðanakönnun sem Skáís gerði meðal 900 sjómanna fyrir Kristin Pétursson á Bakkafirði um áramótin 1989-1990 gaf hins vegar til kynna að allt að 53 þúsund tonnum væri kastað fyrir borð á flotanum öllum[3]. Þær staðhæfingar sem þar komu fram og byggðust á áætlunum sjómannanna hefur ekki reynst unnt að sannreyna með eftirliti og mælingum en niðurstöður slíkra aðferða hafa hingað til fremur gengið gegn reynslusögum.           

Síðasta tilraunin sem gerð var til að áætla það magn sem varpað væri fyrir borð í íslenskum fiskiskipum mistókst. Nefnd sem sjávarútvegsráðherra skipaði ætlaði að gera könnun á umfangi vandans og sendi 1.000 sjómönnum lista með spurningum þar sem nafnleynd og trúnaði var heitið. Einungis 270 þátttakendur svöruðu hins vegar spurningunum og vegna hinnar litlu svörunar hefur ekki verið talið fært að vinna úr niðurstöðunum með marktækum hætti.

Í nefndinni sátu fulltrúar stofnana og hagsmunaaðila í sjávarútvegi og laut hún forystu Kristjáns Þórarinssonar stofnvistfræðings LÍÚ. Nefndinni var ætlað að meta í hve miklum mæli sjávarafla væri varpað fyrir borð á íslenska fiskiskipaflotanum og leggja mat á að hvaða leyti núverandi aðferðir við veiði leiði til óæskilegs auakaafla, auk þess að gera tillögur um betri kjörhæfni veiðarfæra og kanna með hvaða hætti mætti bæta nýtingu aukaafla og hvernig unnt væri að auka virkni veiðieftirlits.

Nefndin lætur að því liggja í áfangaskýrslu að helsta ástæða þess, að fiski kunni að vera hent í sjóinn eða landað fram hjá vigt, sé takmarkaður kvóti skips í samanburði við veiðigetu. Það kemur og fram í niðurstöðum hér í greininni, að brottkast fisks sé líklegra hjá kvótaminni skipum, einkum síðari hluta veiðiárs. Vandamálið versni síðan við blandaðar veiðar, þegar úthlutað hefur verið of miklum ýsu- og ufsakvóta í hlutfalli við þorsk.           

Á undanförnum vikum hef ég talað við sjómenn og útgerðamenn á suðvesturhorni landsins um brottkast fiskafla á hafi úti. Niðurstöðurnar úr viðtölunum birtast  hér í greininni en flestir viðmælendur óskuðu nafnleyndar. Ástæðan er sú, að sjómenn treysta sér ekki til að tala um þessi mál undir nafni, nema í undantekningartilvikum, m.a. af ótta við að missa vinnu sína. Þetta er óskemmtilegt til frásagnar en engu að síður staðreynd. Fyrir nokkrum árum gerði Morgunblaðið tilraun til að fá sjómenn til að tala um þennan vanda undir nafnleynd en þá voru þeir yfirleitt ófáanlegir til þess. Nú hefur það breyst, sennilega vegna þess að sjómönnum ofbýður það sem gerist á hafi úti. Samtölin við sjómennina staðfesta frásagnir, sem gengið hafa manna á meðal um að fiski sé hent í stórum stíl.            

Það kemur m.a. fram að verulegur hluti undirmálsfisks, t.d. þorsks undir 50 sm að lengd, virðist ekki koma að landi. Vitað er og að netabátar landa nánast einvörðungu lifandi blóðguðum fiski, þótt ekki sé hægt að vitja um daglega - og hluti aflans sé þá dauður í netunum. Lýsingar sjómanna á rányrkju á fjarmiðum, eins og t.d. í Barentshafi, þar sem skip veiddu miklu meira en vinnslan um borð réð við, eru hrikalegar. Auk Smugunnar nefna þeir úthafskarfann á Reykjaneshrygg og rækjuna á Flæmska hattinum. "Eftir eina bræluna voru 30 tonn í netunum hjá okkur. Því var öllu hent", segir sjómaður í viðtali. "Ég var á togara og við lentum í því að taka þrjú eða fjögur hol af smáfiski. Það voru 20 tonn í hverju hali...

Þetta var allt látið fara í sjóinn", sagði annar. "Rányrkja af verstu gerð var stunduð í Smugunni, ég varð vitni að ósómanum. Dauður og úldinn þorskur flaut um allan sjó", eru allt dæmi um frásagnir viðmælenda.   

ÚRTAKIР   

Ólíklegt er, að slembiúrtak úr röðum sjómanna, sé besta aðferðin við val á úrtaki.  Ástæðan er fyrrgreindur hvati sjómanna til að greina rangt frá. Að baki því liggja tvær ástæður. Í fyrsta lagi hafa sjómenn, þar sem brottkast er ólöglegt, beinan hvata til að gefa rangar upplýsingar.  Í öðru lagi hafa þeir mismunandi skoðun á núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi en sú skoðun er líkleg til að lita svör þeirra.  Slembiúrtak er því ekki hentug leið og nauðsynlegt er að velja úrtakið með tilliti til þess að í því séu sjómenn sem líklegir eru til að greina rétt frá. Sú leið var því valin að fá ábendingar frá Fiskistofu, Fiskifélagi Íslands og útgerðarmönnum um áreiðanlega kandidata í viðtöl.

Þá var jafnframt stefnt að því að úrtakið yrði 20-30 manns á höfuðborgarsvæðinu og í næsta nágrenni. Alls náðist að taka nítján viðtöl og er það mat undirrtaðs að fjögur af þeim séu vart marktæk af ýmsum ástæðum. Í raun byggjast niðurstöðurnar því á fimmtán viðtölum. Almennt má segja að viðtölin hafi farið vel fram og flestir svöruðu öllum spurningum sem fyrir þá var lagt. Viðtölin fóru fram á ýmsum stöðum s.s. kaffihúsum, skrifstofum, bryggjum og í heimahúsum.

Fæstir viðmælanda kærðu sig um að koma fram undir nafni sérstaklega þeir sem voru starfandi sjómenn. Öðru máli gegndi um þá sem eru annað hvort fyrrverandi sjómenn eða yfirmenn. Úrtakið var samansett á eftirfarandi hátt: ·        fimm trillusjómenn·        tveir útgerðastjórar·        fjórir togarasjómenn·        fjórir bátasjómenn ( lína og net )·        fjórir fyrrverandi sjómenn ( yfirmenn ) Í umfjölluninni hér á eftir er fjallað um hvern flokk fyrir sig, bæði m.t.t. til þess sem aðilar í viðkomandi úrtaki sögðu og eins hvað aðrir sögðu um þá. Fyrst verður þó fjallað almennt um þær tilgátur sem rannsókninni er ætlað að svara.   

 

 

TILGÁTUR            

Ákvörðun sjómanns um hvort hann haldi eða fleygi fiski er, samkvæmt líkaninu, grundvölluð af samspili eftirfarandi stærða: Markaðsverði fisksins, leiguverði kvótans ( fórnarkostnaði þess að nýta kvóta ), kostnaði þess að fleygja fiski eða að vinna hann og koma honum á markað. Ennfremur má búast við að aðrir þættir spili stórt hlutverk eins og hvort sjómenn fái samviskubit yfir því að henda fiski.   Markaðsverð fisksinsSamkvæmt líkaninu er fiski skipt í ólíka flokka sem hver hefur tiltekið markaðsverð. Hver flokkur hefur tiltekið mengi einkenna, svo sem stærð, sem aðgreinir hann frá öðrum flokkum. Á fiskmarkaði fer þessi flokkun eftir þyngd/stærð fiskisins.

Tilgátan er sú að eftir því sem verðmunurinn er meiri eftir stærðarflokkum því meira sé hent af fiski. Ábatinn er meiri af því að kasta fiski við slíkar aðstæður en ella. Til að komast í raun um hvort fyrrgreind tilgáta standist eru sjómenn spurðir að því hvort fiskverð hafi áhrif á það hvort fiski er hent. Fórnarkostnaður þess að nýta kvótaLöndun fiskafla í kvótakerfi felur í sér kostnað fyrir sjómanninn þar sem landaður afli gengur til lækkunnar á kvótaeign og takmarkar möguleika hans á að landa á yfirstandandi kvótaári. Þessi kostnaður hefur verið skilgreindur sem fórnarkostnaður þess að nýta kvóta og má nálga með leiguverði kvóta..

Tilgátan er að eftir því sem kvótaverð sé hærra því meira sé hent. SkilakostnaðurSkilakostnður nær yfir allan kostnað sem fellur á aflann frá því hann er veiddur fram að því að honum hefur verið komið í hendur kaupenda. Dæmi um þennan kostnað er vinna sjómannsins við að slægja eða blóðga aflann, ísun og löndun. Tilgátan er sú að sjómaður hendi fiski svo lengi sem ábatinn er meiri en kostnaðurinn við brottkastið Kostnaður þess að henda fiskiBrottkast fiskafla felur í sér kostnað fyrir sjómanninnn. Kostnaðinum má skipta í tvennt: beinan kostnað sem er virði þeirrar vinnu sem felst í að kasta fisknum og óbeinan kostnað. Sá kostnaður er til staðar ef brottkast er bannað með lögum og við því liggja fjársektir, eða ef brottkast veldur mönnum samviskubiti, jafnvel mannorðsmissi. Sé þetta tilfellið getur óbeinn kostnaður vegna brottkasts orðið umtalsverður.       

ALMENNT UM VIÐTÖLIN  

 

 

 

Það var einkennandi að sjómenn vildu miklu fremur tala um hvernig sjómennn í annars konar útgerð hegðuðu sér fremur en þeir sjálfir. Þess ber að geta að það dregur úr marktækni könnunarinnar hversu úrtakið er einhæft hvað varðar byggðadreifingu, þ.e. nánast allt af suðvestur horninu. Það kom einnig skýrt fram  að viðmælendur töldu rót vandans liggja í kvótakerfinu og menn væru í raun neyddir til að henda fiski. Brottkast væri því ekki sjómönnum að kenna heldur kerfinu. Það er athyglivert að geta þess í framhjáhlaupi að í flestum viðtalanna var einnig minnst á kvótasvindl.

Viðmælendur í stjórnsýslunni, sem eru reyndar fyrir utan úrtakið, voru flestir á því að svindlið hefði minnkað mjög mikið í kjölfar nýrrar lagasetningar. Þar eru bílstjórar m.a. gerðir ábyrgir ef þeir fara ekki með landaðan afla á vigt. Flestir sjómanna voru þó á allt öðru máli og töldu svindlið síst hafa minnkað. Almennt töldu þeir að minni útgerðir, sérstaklega fjölskyldufyrirtæki, stunduðu þetta í miklu mæli. Þá er um að ræða línu- og netabáta sem eru úti 1-3 daga. Oft á tíðum er landað að nóttu til og hluta aflans keyrt beint inn í hús.

Lagasetning um ábyrgð bílstjóra skiptir þar litlu máli því það eru hvort eð er eigendur fyrirtækisins sem keyra bílanna. Einn viðmælanda fullyrti að öll fyrirtæki sem ættu möguleika á slíku væru að gera þetta í dag. Þess má geta að viðkomandi á sjálfur slíkt fyrirtæki! Þetta væri ekki mögulegt fyrir stærri útgerðarfyrirtæki þar sem miklu fleiri kæmu að hverri löndun og því erfiðara að fela verknaðinn. Þegar talað er um að kvótasvindl hafi minnkað þá geti það eingöngu byggst á því að mun færri línu- og netabátar eru til nú en áður. Annað hefur ekki breyst.                                                                              

TRILLUSJÓMENN 

Trillusjómenn voru allir á því að brottkast væri hlutfallslega minnst hjá þeim. Þeir viðurkenndu þó flestir að þeir hentu í einhverju magni en það skipti ekki eins miklu máli því sá fiskur væri lífvænlegur. Togarasjómaður sem einnig hafði verið töluvert á trillu benti þó á að það væri mjög misjafnt hvort trillufiskur tæki við sér að eftir að honum væri hent aftur í sjóinn. Hann leit þannig á að það væri þjóðtrú hjá trillusjómönnum að allur fiskur lifði sem hent væri í sjó. Í raun væri þetta aðferð trillusjómanna til að réttlæta brottkast. Meirihluti viðmælenda var þó á öndverðri skoðun.

Trillusjómenn voru duglegir að benda á hversu alvarlegt brottkastvandamálið væri í öðrum geirum útgerðar. Þeir töldu mjög miklu hent af togurum og einnig á línu- og netabátum. Ástæðuna sögðu þeir vera að þeir sjálfir lentu ógjarnan í kvótaþröng. Einfaldlega vegna þess að þeir væru með lítinn kvóta og veiddu lítið í hverri ferð. Það kæmi því ekki til að veiða miklu meira en sem nemur þeirra kvóta. Þeir sögðust jafnframt fylgjast mjög vel með verði á mörkuðum en það hefði ekki mjög mikil áhrif á brottkasthegðun. Aðrir tóku undir þessi ummæli og bentu á að það væru trillusjómenn sem kæmu með smæstan fisk að landi að meðaltali.

Starfsmenn á fiskmörkuðum staðfestu að trillusjómenn kæmu með töluvert af undirmáli í land. Í því sambandi skipti ekki máli hvort um væri að ræða þorsk, ufsa eða ýsu. Það kom heim og saman við frásögn sjómannanna sjálfra.            

 

Fæstir voru vissir um hver sektin væri við brottkasti, þ.e.a.s. ef þeir væru staðnir að verki, enda skipti það engu máli - líkurnar á að vera staðinn að verki væru nánast núll.                                  

 SJÓMENN Á LÍNU- OG NETABÁTUM            

Óhætt er að segja að viðmælendur í þessum flokki hafi haft hvað mestan áhuga á efninu. Þeir viðurkenndu að þeir hentu töluverðu magni af fiski, bæði vegna verðs á markaði og ekki síður vegna kvótastöðu. Eðli málsins samkvæmt hentu þeir mest í lok kvótaárs þegar lítið væri eftir af kvóta. Þeir töldu það ekki rétt að þeir hentu hlutfallslega mestu. Vandi þessara báta liggur í því að kvóti fyrir ýsu og ufsa er of mikill í hlutfalli við þorsk. Þess vegna lenda þeir iðulega í vandræðum með þorskinn þegar veiða á aðrar tegundir. Samkvæmt þeim viðtölum sem ég tók reynist oft mjög erfitt að veiða ufsa og ýsu án þess að veiða töluvert af þorski með.    

 

 

TOGARASJÓMENN            

Togarasjómenn voru sammála um að töluvert væri um brottkast á togurum. Ekki væri teljandi munur á hlutfalli brottkasts eftir tegundum hvort sem er að ræða þorsk, ýsu, ufsa eða karfa en þó aðeins minna af rækju og grálúðu. Algengt var að menn giskuðu á 10% í fyrri hópnum en 5% í þeim síðari. Þegar spurt var að því hver réði því hverju væri kastað voru svörin misjöfn. Sumir töluðu um að vaktstjórinn réði ferðinni og gat verið munur milli vakta hversu miklu var kastað á sama skipinu. Á öðrum skipum var það skipstjórinn sem réð öllu og gaf skýr skilaboð um það hverju ætti að kasta. Aðrir töluðu um að í raun væri það útgerðin sem réði þessu öllu.

Útgerðastjóri hjá stóru útgerðafyrirtæki sagði það af og frá að þeir gæfu fyrirskipanir um hverju ætti að kasta. Sjómenn hlustuðu einfaldlega ekki á þá og vildu fá borgað fyrir að kasta fiski. Sami aðili benti einnig á að til væri í dæminu að skipstjórar hefðu ekki hugmynd um hversu miklu væri fleygt. Sú ákvörðun væri tekin neðar í píramídanum.    

 

 

 

SPURNINGAR SEM LAGÐAR VORU FYRIR SJÓMENN   

 

 

Í þessum kafla eru svör viðmælenda tekin saman. Fleiri spurningar voru lagðar fyrir þá en koma niðurstöðunni ekki við með beinum hætti.    

 

 

1.         Hversu reglulega fylgist þú með verðþróun fisks á markaðnum ?  

 

 

Allir viðmælendur fylgjast með verðþróun fisks á markaðnum. Fylgni virðist vera milli þess hve langan tíma menn eru úti á sjó og hversu reglulega þeir fylgjast með verði á markaðnum. Svörin velta þó á ýmsu s.s. hvort um beina sölu er að ræða eða hvort hún fer í gegnum markað. Almennt má segja að trillukarlar fylgist mjög grannt með verðþróun frá degi til dags. Sömu sögu er að segja af stjórnendum fyrirtækja en hins vegar eru togarasjómenn ekki eins vel með á nótunum. Það skýrist af því að lengri tími líður milli sölu á markaði hjá þeim en öðrum.   

 

 

2.         Telur þú að fiskverð hafi áhrif á það hvort fiski er hent ?   Það voru allir sammála um að fiskverð hefði töluverð áhrif á það hvort fiski er hent. Augljóslega borgar sig ekki að koma með verðlausan fisk að landi. Annað var uppi á teningnum varðandi mismunandi verð eftir stærðarflokkum. Svo virtist sem bátasjómenn væru best með á nótunum hvað það varðar. Togarasjómenn töluðu t.d. um að þeir vissu hreinlega ekki hvort þeir græddu eitthvað sjálfir á því að henda fiski eða hvort það væri bara útgerðin. Þeim tilfellum fer fjölgandi þar sem sjómenn krefjast þess að fá borgað fyrir að henda fiski.   

 

 

3.         Fylgist þú með verði á kvótamörkuðum ?  

 

 

Sjómenn fylgjast yfirleitt lítið með verði á kvótamörkuðum nema þá sem áhugamenn.  Stjórnendur fyrirtækja fylgjast með kvótaverði. Þeir sjómenn sem hafa lent í því að taka þátt í kvótakaupum, svo nefnt kvótabrask, eru hins vegar mjög vel inn í því sem gerist á kvótamörkuðum.   

 

 

4.         Telur þú að kvótaverð hafi áhrif á brottkast ?  

 

 

Allir voru sammála um að kvótaverð hefði áhrif á brottkast þegar útgerð stæði í kvótakaupum á annað borð. Kvótaverð hefur t.a.m. lítil sem engin áhrif á brottkast á trillubátum. En í annarri útgerð hefur kvótaverð áhrif. Ef leiguverð væri t.a.m. lágt þá væri það ekkert tiltökumál þótt veitt væri umfram kvóta. Hins vegar segir það sig sjálft að ef leiguverð væri lágt á einhverjum tímapunkti mundi það hækka snarlega ef fyrrgreindur verknaður væri hagkvæmur. Samkvæmt hagfræðinni getur kvótaverð aldrei verið "lágt".   

 

 

5.         Fær sjómaður samviskubit yfir því að kasta fiski ?  

 

 

Engin viðmælenda hafði gaman af því að henda fiski. Margir trillukarlanna töluðu þó að það væri í  lagi á meðan fiskurinn lifði. Að þeirra mati lifði nánast allur fiskur sem þeir hentu. Öðru máli gegndi með aðra sjómenn, t.d. togarasjómenn, þeir voru ekki kátir með að ganga um auðlindina eins og þeir gerðu. Almennt fá menn samviskubit yfir að henda fiski.  

 

 

 

6.         Telur sjómaður líklegt, hendi hann fiski, að vera staðinn að verki ?  

 

 

 

Menn voru sammála um að það væri nánast útilokað að vera staðinn að verki. Eftirlitið væri nánast ekki neitt.   

 

 

7.         Telur þú þann fisk sem kastað er lífvænlegan ?  S

amkvæmt rannsóknum er talið að fiski sem hent er á trillum lífvænlegur og eru flestir sammála um það.   

 

 

 

8.         Telur þú að brottkast fiskafla hafi áhrif á vöxt og viðgang auðlindarinnar í framtíðinni ?  

 

 

 

Það er auðvitað þannig að engin einn maður veit nákvæmlega hvað miklu er hent. Flestir byggja skoðanir sínar á sögum sem þeir heyra hingað og þangað. Í stuttu máli voru sjómennirnir allir á því að brottkast hefði töluverð áhrif á vöxt og viðgang auðlindarinnar en aðrir voru meira í vafa. Enginn nefndi þó að þetta væri til góðs.  

 

 

9.         Er almenna reglan sú að sjómaður hendi fiski vegna þess að líklegt er að verðhærri fiskur veiðist í staðinn ?  

 

 

Það eru til nokkrar ástæður fyrir brottkasti. Þetta er almenna reglan þegar t.d. undirmáli eða drasli er kastað. Þessi hugsun liggur einnig til grundvallar þegar heilu skipsförmunum er kastað í Smugunni. Þetta á hins vegar ekki við þegar fiski er hent vegna þess að útgerð er komin í kvótaþröng.  

 

 

 

10.       Er almenna reglan sú að sjómaður hendir fiski vegna þess að það borgar sig ekki að koma með hann í land ?  

 

 

Þetta er grundvallaratrið í brottkastvandamálinu. Fiski er hent vegna þess að það borgar sig ekki að koma með hann í land.  

 

 

 

11.       Breytist brottkasthegðun þegar skipið er að fyllast ?  

 

 

 

Eins og við var að búast veltur svarið við þessari spurningu algerlega á því hvernig fiskast þá stundina. Ef það er ekkert að fiska þá er litlu hent en hins vegar mjög miklu ef fiskur er um allan sjó. Eðlilegt er að velja meira úr aflanum við slíkar aðstæður.  

 

 

12.       Henda menn meiru þegar vel fiskast ?  

 

 

 Sjá spurningu 11.  

 

 

Telur þú að brottkast hafi aukist á síðast liðnum árum ?  

Sjómenn voru á því að hlutfallslega hefði það aukist. Þá eru menn að tala um tímann eftir að heildarkvóti í þorski var skorinn mjög mikið niður.    

13.     Telur þú að brottkast hafi aukist á síðast liðnum árum ?  

 

 

 

Menn voru á því að hlutfallslega hefði það aukist. Þá eru menn að tala um tímann eftir að heildarkvóti í þorski var skorinn mjög mikið niður.  

 

 

14.       Telur þú að það sé markaður fyrir þann afla sem kastað er ?  

 

 

Það er ekki markaður fyrir draslið en stundum fyrir undirmálið. Stjórnandi í stóru útgerðarfyrirtæki benti á að ákveðið hefði verið að hirða skrápflúru og langlúru í sínu fyrirtæki. Þetta var þeirra útspil til að ganga betur um auðlindina. Aflinn hjá þeim var þó aldrei meiri en svo að fyrirtæki fékk ekki úthlutaðan kvóta þegar umræddar tegundir komu inn í kvótakerfið á núverandi fiskveiðiári. Það leiðir einfaldlega til þess að nú er þessum tegundum hent hjá fyrirtækinu.  

 

 

 

15.       Er ástæða til að ætla að brottkasthegðun sé mismunandi eftir tegundum?  

 

 

 

Brottkasthegðun er ekki mismunandi eftir tegundum. Hins vegar liggur það alveg ljóst fyrir að þorski er hent í miklu magni vegna kvótastöðu. Það er mjög sjaldgæft að menn lendi í vandræðum með aðrar tegundir hvað varðar kvótastöðu.  

 

 

 

16.       Hver tekur ákvörðun um brottkast ?  

 

 

Menn sögðu það vera mjög misjafnt. Stundum væri það sá sem væri með gogginn og stundum viðkomandi vaktstjóri. Staðreyndin er þó auðvitað sú einhver yfirmaður hefur sagt þeim hverju skuli henda og hverju ekki. Yfirleitt voru það þó þeir sem voru hærra settir eins og stýrimaður og skipstjóri sem gáfu fyrirmælin beint.      

 

 

 

17.       Telur þú að kvótakerfið ýti undir brottkast ?  

 

 

Allir voru sammála um að kvótakerfið ýtti undir brottkast. Þeir töldu að í sóknarmarki kæmu menn með allan afla að landi. Þegar talið barst að brottkasti í úthafsveiðum töldu menn önnur lögmál liggja þar að baki. Tökum sem dæmi ísfisktogara í Smugunni. Þegar líður á seinni hlutann í túrnum hafa einungis veiðst 20 tonn. útgerðin stendur frammi fyrir þeirri spurningu hvort það eigi að fara heim með aflann eða henda honum í sjóinn og byrja upp á nýtt.  

 

 

 

18.       Telur þú að brottkast sé meira í kvótakerfi heldur en í sóknarmarki ?  

 

 

 

Það er mjög svipað hvað varðar undirmál og drasl í hvoru kerfi fyrir sig. Hins vegar er engu hent í sóknarmarki vegna þess að menn lenda í kvótaþröng.  

 

 

 

PRÓFUN Á TILGÁTUM  

 

 

 

Margt bendir til þess að nánast allir sjómenn fylgist með markaðsverði fisks. Eðlilega veltur áhuginn þó að því hversu miklu máli það skiptir fyrir viðkomandi sjómann . Fyrir trillusjómann sem landar sínum afla á markað skiptir það mjög miklu máli. Ekki er þó hægt að fullyrða hvað verðsveiflur stuðli að auknu brottkasti en. Svipaða sögu er að segja af bátasjómönnum, þ.e. þeir fylgjast mjög vel með fiskverði á mörkuðum og viðurkenndu að verðhækkun stærri fisks ýtti undir brottkasttilhneigingu.

Togarasjómenn voru hins vegar ekki eins vel með á nótunum enda var svo að skilja að þeir væru ekki vissir hver það væri sem græddi mest á brottkasti.           

Hærra kvótaverð stuðlar að aukinni brottkasttilhneigingu samkvæmt framburði viðmælenda. Menn voru á einu máli um það.  Hins vegar er það mismunandi eftir hópum hve stór áhrifin verða og virtust þau einna minnst hjá trillusjómönnum.     

 

 

 

NIÐUSTÖÐUR DREGNAR SAMAN  

 

 

 

Margt bendir til þess að fiski sé hent í öllum geirum útgerðar. Eftir að hafa rætt við sjómenn tel ég nokkuð ljóst hvernig landið liggur í umgegni um auðlindina. Ef við byrjum á trillusjómönnum þá henda þeir stærstum hluta undirmáls. Það er þó bót í máli að undirmálið er lífvænlegt þegar því er kastað. Sjómenn í trilluútgerð lenda ekki í kvótaþröng nema að mjög litlu leyti og henda því nánast engu af þeim sökum. Öðru máli gegnir um sjómenn á netabátum.

Þeir eiga það til í mjög ríkum mæli að lenda í kvótaþröng og lenda því oft í því að henda meðaafla sem þeir hafa ekki kvóta fyrir. Auk þess henda þeir undirmáli. Ástæðuna fyrir því að þeir lenda í kvótaþröng segja þeir rangt hlutfall af kvóta fyrir ýsu og ufsa m.t.t. þorsks. Það læðist óneitanlega að manni sá grunur að útgerðamenn þessara báta sæki ekki nógu markvisst með það í huga hvernig kvótinn er samansettur hjá þeim.

Það er til að mynda yfirleitt allt of lítið eftir af þorskkvóta þegar hugað er að veiðum á öðrum tegundum. Það er erfitt að segja hvort skip er gerð út með slíkum hætti vísvitandi eða ekki. Ekki þarf að fjölyrða um það að fæstir, sem stunda þessa útgerð, eru hlynntir kvótakerfinu.

Hinu má heldur ekki gleyma að útgerðir standa frammi fyrir flóknara hámörkunarvandamáli heldur en þær gerðu áður. Það kallar á viðameiri áætlanir um hvernig skuli haga útgerð ákveðinna skipa heldur en áður fyrr. Ef til vill er það hluti af brottkast vandamálinu.               

Líkt og á smábátum og netabátum er undirmáli kastað á togurum. Fiski er einnig kastað á togurum þegar um kvótaþröng er að ræða en þó eru málin aðeins flóknari en gerist á netabátum. Í kjölfar mikillar sameiningar í sjávarútvegi er algengt að hvert fyrirtæki eigi nokkra togara og þ.a.l. töluvert magn af kvóta.

Þannig má færa rök fyrir því að togarar hjá stóru útgerðarfyrirtæki séu í innbyrðis samkeppni um kvóta fyrirtækisins og því í raun á sóknarmarki. Hver og einn togari lendir því síður í kvótaþröng en ella því auðvelt er að færa kvóta milli skipa. Auk þess hafa fróðir menn tjáð mér að góð samskipti séu milli stóru útgerðarfyrirtækjanna og lítið mál að fá lánaðan kvóta ef því er að skipta.

Þetta er möguleiki sem netabátum stendur sjaldnast til boða. Því hefur verið haldið fram að brottkast sé síst minna í sóknarkerfi og hafa menn bent á úthafsveiðar í því skyni, t.d. Smuguna. Viðmælendur mínir staðfestu þessar kenningar. Það liggur þó ljóst fyrir að á úthafsveiðum er um aðra tegund af brottkasti að ræða heldur en á Íslandsmiðum. Tökum sem dæmi ísfisktogara sem er með 10 tonn eftir sex daga veiðar.

Útgerðin stendur frammi fyrir þeirri ákvörðun að sigla með aflann í land áður en hann skemmist eða henda öllu útbyrðis og hefja veiðar að nýju og vona að aflinn verði meiri. Viðmælendur staðfestu að þessi staða hefði oft komið upp og nær undantekningalaust hefði öllu verið kastað í sjóinn og byrjað upp á nýtt. Í tilfellum sem þessum skiptir varla máli hvort um er að ræða sóknarkerfi eða kvótakerfi heldur er það fjarlægðin frá löndunarstað sem skiptir máli.            

Svipaða sögu er að segja um frystitogara og ísfisktogara nema útgerðin stendur ekki frammi fyrir því að afli skemmist á fjarlægum miðum. Það hefur þó komið fram í viðtölum að brottkasthegðun beytist þegar líður á túrinn, sérstaklega í góðu fiskiríi og skipið að fyllast.

Þé er meiru hent og jafnvel rýmt fyrir stærri fiski í lestum skipanna. Það kom þó einnig fram að sjómenn eru farnir að krefjast þess í fleiri og fleiri tilfellum að fá aukalega borgað fyrir alla aukavinnu við brottkast. Í raun er það ekki svo að útgerðin hafi sjómenn algerlega á valdi sínu.

[1] Viðtal í Morgunblaðinu í Júní 1995

[2] Ársskýrsla Hafrannsóknunarstofnunar 1988

[3] Morgunblaðið í Janúar 1990